Coğrafi yapısı
İdari yönden bağlı olduğu Erzurum İlinin güneyinde yer almakta olup, İl Merkezine Erzurum – Muş karayolu üzerinden 150 km, Hınıs – Karayazı – Erzurum karayolu üzerinden 170 km uzaklıktadır.
Hınıs ilçesi Erzurum ilinin güneyinde engebeli ve çevresi dağlarla kaplı 1720 rakımlı ova üzerinde kurulmuştur. Bölgenin etrafı yüksek dağlarla çevrili olup, orta kısım ise engebeli ovadır. Hınıs’taki önemli dağlar batıda Bingöl dağları, güneyde Akdoğan (Hamurpet) dağları olup, doğuda Ak dağları (Çiya Gewrk), kuzeyde Kanca dağları ve Karya dağı ile çevrilidir. Bu dağlarla bilhassa Bingöl dağları üzerinde yayla ve platolar mevcuttur. Arazi genellikle çıplak bir görüntüye sahiptir. Tarım alanları azdır. İlçede en yüksek rakım Bingöl dağları üzerindeki KOF tepesidir (3070 m). Ak dağlar (2953 m) Akdoğan dağı (2879 m) Kulluca tepesi (2754 m)dir. En düşük rakım ise Hınıs ve çevresi; 1650 m civarındadır.
Hınıs'ın önemli akarsuları Haftrenk çayı, Ambarcı deresi çayı, Kilise deresi çayı, Nacaran çayı, Kolhisar ve Halilçavuş çaylarıdır. Bingöl dağları üzerinde irili ufaklı 100 kadar göl mevcuttur. Hınıs doğal kaynak suları ile meşhur olmuş bir şehirdir.
Hınıs deprem kuşağı üzerinde olup, 1959, 1966, 1992 yıllarında üç büyük deprem geçirmiştir.
Hınıs’ın doğusunda Karaçoban İlçesi, Güneyinde Varto ve Bulanık, Batısında Varto ve Tekman İlçesi, Kuzeyinde Tekman ve Karayazı ilçeleri vardır. [2][3]
İklim
Hınıs ilçesi Erzurum ilinin en soğuk bölümünde bulunduğu için kış mevsimi yılın yarısından daha uzun süreyi içine alır. Bölgede çok sert bir kara iklimi hüküm sürer.
Ekim ayında düşmeye başlayan sıcaklık değerleri özellikle Ocak ayında ortalama olarak -8.3 dereceye kadar düşer. Kar yağışlı olan bu devre şiddetli soğuktur. Etkisini Nisan ayına kadar sürdürür. Buna karşılık çok kısa süren yaz devresi ise oldukça sıcak geçer
Sıcaklık : Hınıs’ ın yıllık ortalama sıcaklığı 8,5 derece olarak tespit edilmiştir. En yüksek sıcaklık ortalaması 15 derecedir. En sıcak ay ağustos ayıdır. 30 derece üstündeki tropikal günlerin sayısı 8,5′dur. 25-30 derece arasındaki yaz günlerinin sayısı 55,3′dür. Bu günlerde Temmuz ve Ağustos aylarıdır.
Toprak üstü ortalama sıcaklık 204,4 gün 5 derece, 149,2 gün 10 derecedir. Donlu günlerin ortalaması 156,6′dır. Aralık ve Ocak ayları bütünü ile donlu günlerle geçmektedir. Şiddetli donlu günleri Kasım, Aralık,Ocak, Şubat ve Mart ayları boyunca devam etmektedir. 0 derece ve altındaki en erken donlu günler Ekim ayı sonunda başlamakta ve Mayıs ayı ortalarında sona ermektedir. Son 30 yıllık meteorolojik vasatlara göre Hınıs yıllık ortalama sıcaklığı 4.9 olarak tespit edilmiştir. Bu uzun rasat devresi içinde termometrelerin eylül ayında -3.8 dereceye, ekim ayında -12 dereceye, aralık ayında ise 30 dereceye düştüğü olmuştur.
Basınç : Hınıs’ da en yüksek basınç 587,8 mm., ortalama basınç 607 mm. olup, basıncın düşük olduğu görülmektedir. Yükseklere çıkıldığında havakürenin kalınlığı ve yoğunluğu azalmaktadır
Rüzgar : Bölge genellikle Sibirya antisiklonu ve Basra siklonu etkisi altındadır. Kış aylarında Sibirya antisiklonu etkisinde bulunmaktadır.Rüzgar ise SE (Kesişleme), SW (Lodos), S (Kıble) yönlerindedir. İlkbaharda Sibirya antisiklonu etkisini azaltır, kararsız bir rüzgar ve sıcaklık hüküm sürer. Mayıs ayı sonlarından itibaren kararsız hallerde ortadan kalkarak Asya’dan gelen geçici teşekkül eden termal siklon merkezinin altına girer. Rüzgarlar Güneydoğusu (Poyraz) ve Yıldız yönlerindedir. Sonbaharda Basra termal siklonu etkisi altına girer. Rüzgarlar Kesişleme ve Kıble yönlerinde esmektedir. Ortalama rüzgar hızı 2,8 m/sn’dir. Bu ortalama değerlerin yanındaki en yüksek rüzgar hızının 13,7 m/sn ile 27,7 m/sn arasında da değiştiği görülmüştür.
Nem : Nisbi nem ortalaması %61′dir. Kenti etkileyen basınç merkezlerinin sık sık değişmesi, sıcaklığın fazla düşük olması nedeniyle nem aynı seviyede kalabilmektedir.
Su : Kar en erken Ekim ayı sonlarına doğru yağmaktadır. Mayıs ayı ortalarına kadar devam eder. Yıllık toplam yağış 452,8, yağışlı gün sayısı 120,4′dür. En az yağış alan aylar Ağustos-Eylül, en çok şağış alan ay ise Mayıs ayıdır. Kar örtüsünün ortalama kalınlığı 50 cm. olmakla birlikte bu kalınlık şehir dışında 78 cm.daha yüksek yerlerde ise 1-1.5 metreye kadar çıkmaktadır Hınıs’ da yılın 79,7 günü açık, 200,8 günü bulutlu, 84,7 günü ise kapalı geçmektedir. Kar yağışlı günleri sayısının 50,1 olduğu Hınıs ilçe merkezi yılın 113,6 günü karla kapalı bulunmaktadır. Yine ilçede 15,9 günün sisli, 7,5 günün dolulu, 41,5 günün ise kırağlı geçtiği belirlenmiştir. [4]
Tarih
Hınıs İlçesinin tarihi kesin olmamakla beraber İlçenin Kuruluş tarihi M. Ö. 1400 Yılına dayanmaktadır. Uzun süre İranlıların hâkimiyetinde kalan Hınıs, daha sonra Bizans İmparatorluğu’nun hâkimiyetine girmiş, 1071 yılında Selçuklu Hükümdarı Alparslan’ın Malazgirt zaferi ile Selçukluların idaresine geçmiştir. Anadolu Selçukluların son zamanlarında İranlılar Hınıs’ ı ikinci kez ele geçirmişler bu devrede İranlılar tarafından Hınıs Kalesi yapılmıştır. Evliya Çelebi’ye göre kale Akkoyunlu Hükümdarı Uzun Hasan'ın amcası Şah Şapur tarafından kurulmuştur. Hınıs Osmanlı İmparatorluğunun büyüme döneminde Osmanlı hâkimiyetine girmiştir. Osmanlı imparatorluğu devrinde iki defa Mutasarıflıkla idare edilmiştir. 1. Dünya Harbi’nde kısa bir süre Rus işgalinde kalmış, 14 Mart 1918 tarihinde düşman işgalinden kurtarılarak Osmanlı topraklarına katılmıştır.[5]
Evliya Çelebi’nin Seyahatnamesi’nde, Hınıs; Erzurum eyaletinde sancak beyi tahtıdır. Hınıs Kalesi içinde 1.2000 adet Kürt evleri vardır. Camiileri, mescitleri, bir hanı, hamamı ve küçük çarşısı vardır. Bütün yapılar baştanbaşa toprak örtülüdür, asla kiremitli yapı yoktur. Ve halkı tamamen Mahmudi Kürtleridir.[6]
Hınıs'ın ilk yerleşme yeri, yöre halkı tarafından “Dere Mahallesi” olarak nitelendirilen Hınıs Çayı vadisi ile Hınıs Kalesi (Bahçe Mahallesi) arasındaki kesimdir. Hınıs vadisinde 1734 yılımda Muş Beylerinden Alaeddin Bey tarafından yapılmış Hınıs Ulu Cami/Dere Camii, Hınıs Kalesi ve kalıntıları, eski mesken yıkıntıları bulunmaktadır.[7] Hınıs, Şeyh Said İsyanından sonra Osmanlı dönemindeki il statüsünden ilçe statüsüne dönüştürülmüştür. Karaçoban, Tekman, Karayazı ile Varto, Bulanık, Malazgirt, Cumhuriyet döneminde Hınıs’tan ayrılarak Erzurum ve Muş illerine bağlı ilçe haline getirilmiştir.[8]
Hınıs'ın manevi yapısını Nakşibendi şeyhi, Şeyh Mahmud Fevzi Efendi oluşturmuştur. Palu’dan, Hınıs’ın Kolhisar mahallenine yerleşen Şeyh Mahmud Fevzi burada tekke ve medrese kurarak irşada ve tebliğe başlamıştır. Hınıs, medrese kültürünün önemli merkezlerinden birisi haline gelmiştir. Doğu illerinde pek çok İslâm âlimi Şeyh Mahmud Fevzi’nin temelini attığı bu medreselerde yetişmiştir.[9] Şeyh Mahmud Fevzi’nin vefatından sonra medrese ve tekke hizmetlerini yürütme vazifesi ailenin büyüğü olan oğlu Şeyh Said Efendi’ye kalır. Şeyh Said, kendisine bağlı dört yüze yakın medresesi, beş yüze yakın tekkesinin sevk ve iradesini ikamet ettiği Hınıs Kolhisar ve Hınıs Merkez Medreselerinde yürütmüştür. Bu medreselerin en bilinenleri Palo, Piran, Hınıs, Bingöl ve Muş’taki medreselerdir. Şeyh Said, 1925'te merkezi yönetime karşı girişilen geniş çaplı kıyamın (Şeyh Said İsyanı) Lideri olarak 29 Haziran 1925’te Diyarbakır’da Şark İstiklal Mahkemesi’nin kararı ile idam edilmiştir.[10]
Hınıs'ın yetiştirdiği büyük âlimlerden birisi Şeyh Said’in büyük oğlu Şeyh Ali Rıza Efendi’dir. Şeyh Said İsyanı’nın ikinci lideri olan Şeyh Ali Rıza Efendi Hınıs’ta doğmuş, ilimle meşgul olup, talebe yetiştirip icazetler vermiştir. Şeyh Ali Rıza Efendi, Türkiye Cumhuriyeti tarafından hazırlanan rapor ve yazılarda Kürtlerin siyasi ve dini lideri olarak kabul edilmiştir.[11] Kürtçe ve Zazacanın]] yanı sıra Arapça, Farsça, ve İngilizce dillerini öğrenmiş, hayatı boyunca Türkiye ve Arap âleminde yayınlanan birçok gazete ve yayını takip etmiştir.[12]
Hınıs’ın manevi yapısını şekillendiren son şahıs, Şeyh Muhammed Emin’dir. Şeyh Ali Rıza Efendi’nin büyük oğlu olan Şeyh Muhammed Emin 1921 yılında Hınıs’ta doğmuş vefat edinceye kadar talebe yetiştirmiş, halkın arasında irşad faaliyetlerini devam ettirmiştir. Şeyh Muhammed Emin Fırat; Erzurum, Bingöl, Elazığ, Diyarbakır hinterlandında irşad faaliyetinde bulunan ailesinin ve Nakşibendi tarikatına bağlı muhitlerini mistik planda temsil eden son postnişindir.[13][14][15]
Hınıs Erzurum siyasetinde önemli bir yer almıştır. 1960 Darbesi sonrası oluşturulan Milli Birlik Komitesi başkanı ve Türkiye Cumhuriyeti'nin dördüncü Cumhurbaşkanı Cemal Gürsel Hınıs’lıdır.[16] Milletvekili seçimlerinde Hınıs’lı birçok kişi milletvekili olarak TBMM’ye girmiştir. Bunlardan bazıları şunlardır; Abdulilah Fırat, Sabahattin Aras, Mehmet Fuat Fırat, Nihat Diler, Gıyasettin Karaca.
Nüfus ve sosyal yapı[değiştir | kaynağı değiştir]
Hınıs nüfusu 2014 yılına göre 28.607'dir. Bu nüfus, 14.531 erkek ve 14.076 kadından oluşmaktadır. Yüzde olarak ise: %50,80 erkek, %49,20 kadındır.[17]
İlçede etnik grup olarak ağırlıklı olarak Kürtler ve Türkler yaşamaktadır. Çoğunluğu Şafii mezhebine bağlı olup Sünni’dirler. Hınıs’ta az miktarda alevi inancına bağlı köyler bulunmaktadır. Hınıs’ta I. Dünya Savaşı’nın sonuna kadar Hristiyan dinine mensup Ermeni halkı azınlık olarak yaşamıştır. Hınıs’ta dil olarak Türkçe, Kürtçe’nin Kurmanci ve Zazaca/Dımılki ağızları konuşulmaktadır.
Yıl Toplam Şehir Kır
1965[18] 46.855 5.263 41.592
1970[19] 51.869 6.860 45.009
1975[20] 56.634 10.226 46.408
1980[21] 58.595 10.684 47.911
1985[22] 62.661 12.161 50.500
1990[23] 45.514 16.005 29.509
2000[24] 49.892 27.504 22.388
2007[25] 32.059 10.802 21.257
2008[26] 31.479 9.803 21.676
2009[27] 31.330 9.654 21.676
2010[28] 31.072 9.792 21.280
2011[29] 30.627 9.773 20.854
2012[30] 29.810 9.883 19.927
2013[31] 29.165 29.165 veri yok
2014[32] 28.607 28.607 veri yok
2015[33] 27.096 27.096 veri yok
